Φασισμός και Θρησκευτικός Εθνικισμός: Μια Συγκριτική Ανάλυση της Επιβίωσης Ιδεολογιών

Του Νίκου Πανόπουλου | 30ή Ιουλίου 2025

Πώς η θρησκεία έδωσε ανθεκτικότητα σε καθεστώτα που βασίστηκαν στους μύθους της φυλής, της ιστορίας και της λαικής πίστης.

Εισαγωγή
Ο φασισμός, ως ιδεολογία, εκδηλώθηκε με διαφορετικές μορφές στον 20ό αιώνα: από τον ναζισμό της Γερμανίας μέχρι τον φρανκικό καθεστώς στην Ισπανία. Παρόλο που όλοι τους βασίστηκαν σε αυταρχικές δομές, η φύση της εξουσίας τους διαφοροποιούταν. Το άρθρο αυτό αναλύει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ του γερμανικού ναζισμού (φυλετικός φασισμός), του ιταλικού φασισμού (ιστορικός φασισμός), του ισπανικού φρανκισμού (θρησκευτικός φασισμός) και του σιωνισμού (θρησκευτικός εθνικισμός), εστιάζοντας στην επιβίωση και την επιρροή τους στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.

1. Γερμανικός Ναζισμός: Ο Μύθος της Φυλής

Ο ναζισμός του Χίτλερ βασίστηκε σε μια ψευδοεπιστημονική θεωρία της φυλής, η οποία διακήρυττε την "αριστοκρατική" ανωτερότητα του άριου λαού. Με τους Νυρεμβέργειους Νόμους (1935), η ναζιστική ιδεολογία ενέταξε τη βιολογία στην πολιτική, ορίζοντας την ιουδαϊκή καταγωγή ως "ρατσιστική μόλυνση". Παρόλο που ο ναζισμός κατέρρευσε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ιδέα της φυλετικής καθαρότητας άφησε ένα μοντέλο που επηρέασε άλλα αυταρχικά καθεστώτα, όπως το απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής.

Κληρονομιά: Η ναζιστική προπαγάνδα μετατράπηκε σε μνήμη "κακού", αλλά η φυλετική λογική επανήλθε σε μεταπολεμικές εξτρεμιστικές ομάδες.

2. Ιταλικός Φασισμός: Ο Μύθος της Ιστορίας

Ο Μουσολίνι επέλεξε τον ρωμαϊκό ιμπεριαλισμό ως θεμέλιο της εξουσίας του. Με φράσεις όπως "Mare Nostrum" (Η Θάλασσά μας), ο φασισμός προσπάθησε να αναβιώσει τη δόξα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παρόλο που ο ιταλικός φασισμός δεν ήταν φυλετικός, χρησιμοποίησε τον ιστορικό μύθο για να δικαιολογήσει την επέκταση (π.χ. η εισβολή στην Αιθιοπία το 1935).

Κληρονομιά: Ο ιταλικός φασισμός έπεσε το 1943, αλλά η ιδέα του "ιστορικού μεγαλείου" επανήλθε σε πολιτικές όπως η άποψη του Μπερλουσκόνι για τη "μεγάλη Ιταλία".

3. Ισπανικός Φρανκισμός: Η Συμμαχία με την Καθολική Εκκλησία

Ο Φράνκο ανέλαβε την εξουσία με το σύνθημα "Dios, Patria, Rey" (Θεός, Πατρίδα, Βασιλιάς), ενώνοντας τον φασισμό με τον καθολικισμό. Η Συμφωνία του 1953 μεταξύ της Ισπανίας και του Βατικανού έδωσε στην Εκκλησία εξουσία στην εκπαίδευση και τα κοινωνικά θέματα. Αντίθετα με τον ναζισμό, ο φρανκισμός δεν εξολόθρευσε θρησκευτικές μειονότητες, αλλά περιόρισε τον προτεσταντισμό και τον αθεϊσμό.

Κληρονομιά: Μετά τον θάνατο του Φράνκο (1975), η Ισπανία μετατράπηκε σε βασιλεία, αλλά η Καθολική Εκκλησία διατηρεί ισχυρή επιρροή στην πολιτική (π.χ. αντίθεση στην έκτρωση).

4. Σιωνισμός: Ο Θρησκευτικός Εθνικισμός του Ιουδαϊσμού

Ο σιωνισμός, ως κίνηση, αρχικά ήταν φιλελεύθερος εθνικισμός, αλλά με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ (1948) ενσωμάτωσε θρησκευτικά στοιχεία. Η Επαναστατική Διακήρυξη του Ισραήλ αναφέρει τον "ιουδαϊκό λαό" ως θεμέλιο του κράτους, ενώ θρησκευτικές ομάδες (όπως οι χουλούτ) χρησιμοποιούν το Ταλμούδ για πολιτική δικαίωση. Αντίθετα με τον φρανκισμό, ο σιωνισμός δεν είναι φασισμός, αλλά η θρησκευτική του διάσταση έχει δημιουργήσει συζητήσεις για τον "θρησκευτικό εθνικισμό".

Κληρονομιά: Ο σιωνισμός εξελίσσεται συνεχώς, με θρησκευικές ομάδες να επηρεάζουν την πολιτική (π.χ. οι νομοθεσίες του Σαμπάτ).

Συγκριτική Ανάλυση: Ποιος Επιβίωσε;

• Ναζισμός: Κατέρρευσε στρατιωτικά, αλλά η φυλετική λογική παραμένει κρυφή.

• Ιστορικός Φασισμός (Ιταλικός και Ελληνικός φασισμός¹ ) : Έπεσε πρώτος το 1943, αλλά η νοσταλγία για το "ιστορικό μεγαλείο" συγκινεί ακόμη την ακροδεξιά της Ευρώπης.

• Φρανκισμός: Η θρησκευτική βάση του (Καθολικισμός) διατηρήθηκε μἐσα στη δημοκρατία.

• Σιωνισμός: Η θρησκευτική του διάσταση (Ιουδαϊσμός) τον έκανε ανθεκτικό στις γεωπολιτικές αλλαγές.

Το Κλειδί της Ανθεκτικότητας: Η Θρησκεία
Τα θρησκευτικά καθεστώτα (φρανκισμός, σιωνισμός) επιβίωσαν περισσότερο επειδή η θρησκεία προσφέρει:

1. Συνέχεια: Οι θρησκευτικές κοινότητες διατηρούνται πέρα από τις πολιτικές αλλαγές.

2. Ηθική Δικαίωση: Η θρησκεία δίνει "θεϊκή" νομιμότητα στην εξουσία.

3. Κοινωνική Δομή: Εκκλησίες και συναγωγές λειτουργούν ως κοινωνικοί πυλώνες.

Επίλογος

Ο φασισμός, σε όλες του τις μορφές, βασίστηκε σε μύθους (φυλής, ιστορίας, θρησκείας). Ωστόσο, τα καθεστώτα που ενέταξαν τη θρησκεία (όπως ο φρανκισμός και ο σιωνισμός) αποδείχθηκαν πιο ανθεκτικά, καθώς η πίστη διατηρείται ακόμη και όταν οι πολιτικές δομές καταρρέουν. Σήμερα, η συζήτηση για τον "θρησκευτικό φασισμό" παραμένει επίκαιρη, καθώς η σχέση μεταξύ θρησκείας και εξουσίας εξελίσσεται παγκοσμίως.

Πηγές:

• Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, Ιστορία του Σιωνισμού.

• Ιστορικό Αρχείο του Φρανκικού Καθεστώτος (Μαδρίτη).

• Εθνικό Μουσείο του Ολοκαυτώματος (Βερολίνο).

• Παπικό Ιστορικό Αρχείο (Βατικανό).

Σημείωση: Ο σιωνισμός δεν είναι φασισμός, αλλά η θρησκευτική του διάσταση τον κατατάσσει στην ίδια κατηγορία με τον φρανκισμό ως θρησκευτικό εθνικισμό.

Κλείσιμο: Η σύγκριση αυτή υπογραμμίζει ότι η θρησκεία, περισσότερο από τη φυλή ή την ιστορία, αποτελεί τον πιο σταθερό πυλώνα για την επιβίωση αυταρχικών ιδεολογιών.

1. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου συγκαταλέγεται στον ιστορικό φασισμό.