Η «κοινοτοπία του κακού» (αυτή τη φορά από το Ισραήλ)
Δυστυχώς, υπάρχει «κοινός τόπος» στις γενοκτονίες και τις εθνικές εκκαθαρίσεις. Και όσο οι υποτιθέμενες πολιτισμένες κοινωνίες ανέχονται και κλείνουν τα μάτια σε αυτές θα συνεχίζονται σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Το αινιγματικό ερώτημα που αντιμετώπισε η Γερμανο-Εβραία φιλόσοφος Χάνα Άρεντ όταν μετέδιδε για το The New Yorker το 1961 τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν στο Ισραήλ, για εγκλήματα πολέμου, για την οργάνωση της μεταφοράς εκατομμυρίων Εβραίων και άλλων σε διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης για υποστήριξη της «Τελικής Λύσης» των Ναζί, ήταν αν μπορεί κάποιος να κάνει κακό χωρίς να είναι κακός.
Ο Άιχμαν ήταν ένας πειθαρχικός τυπικός δημόσιος υπάλληλος, σε ανώτερη θέση, που εκτελούσε εντολές ή είχε πλήρη συνείδηση του κακού που προκαλούσε;
Η συγγραφέας θεώρησε ότι το κακό του ήταν κοινότοπο, δεν ήταν προϊόν «καθαρής σκέψης» δηλαδή θα μπορούσε να γίνει από οποιονδήποτε και υπονοούσε ότι δεν προερχόταν από τα χαρακτηριστικά της γερμανικής κοινωνίας. Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου της είναι the Banality of Evil.
Η Χ. ‘Αρεντ δέχτηκε σκληρή κριτική γιατί θεωρήθηκε ότι παρότι η ίδια Εβραία προσπάθησε να απαλλάξει τους Γερμανούς από την ευθύνη και να περάσει την αντίληψη ότι οι υπεύθυνοι των εγκλημάτων εκτελούσαν εντολές. Θεωρούσε ότι σε ολοκληρωτικά καθεστώτα η «απόσυρση» και η μη συμμετοχή είναι αρκετή. Η ίδια ήταν η αγαπημένη μαθήτρια του φιλοναζί φιλοσόφου Heidegger.
Βέβαια η ίδια στο άλλο βιβλίο της για τον «Ολοκληρωτισμό», παρότι με απαράδεκτο τρόπο εξομοιώνει τον ναζισμό με τον κομμουνισμό, κάτι που επιδιώκει η Ε.Ε. αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία, γράφει για τους άνδρες των τεσσάρων ταξιαρχιών Einzatzgruppen (5.000 άνδρες περίπου), των ειδικών μονάδων στο Ανατολικό Μέτωπο που είχαν σαν αποστολή να εκτελούν Εβραίους, στελέχη του Κόκκινου Στρατού και κομμουνιστές κομισάριους, τους έλεγαν στην εκπαίδευση «ξέρουμε ότι πονάτε όταν σκοτώνετε αλλά είναι για το καλό της Γερμανίας και της ανθρωπότητας». Οι περισσότεροι ήταν απόφοιτοι Πανεπιστημίων και οι διοικητές τους είχαν διδακτορικό ή ήταν καθηγητές Πανεπιστημίου. Κανένας τους δεν μετάνιωσε. Δεν ήταν απλοί υπάλληλοι ή στρατιώτες αλλά συνειδητοί δολοφόνοι υπό την επήρεια της ναζιστικής πολιτικής. Παρότι τους δινόταν η δυνατότητα να αποχωρήσουν από αυτές τις μονάδες χωρίς επιπτώσεις δεν το έκαναν, τουλάχιστον όχι πολλοί. Πριν το 1940 οι ίδιοι εκτελούσαν κατόπιν εντολών ψυχιατρικούς ασθενείς στην ίδια τη Γερμανία, για λόγους «καθαρότητας» της φυλής.
Στην επίθεση του ισραηλινού στρατού στη Γάζα φάνηκε από την αρχή η πρόθεση για εθνική εκκαθάριση και εκδίωξη των Παλαιστινίων από την περιοχή. Οι βομβαρδισμοί νοσοκομείων, δημοσίων υποδομών και στη συνέχεια η συστηματική κατεδάφιση των μισών σχεδόν κατοικιών με το πρόσχημα ότι βρίσκονταν μαχητές της Χαμάς δεν ήταν τίποτα άλλο παρά σχεδιασμένες ενέργειες για αποθάρρυνση των επιζώντων να παραμείνουν. Οι βομβαρδισμοί ολόκληρων τετραγώνων με μορφή carpet bombing και η μετακίνηση του πληθυσμού από το ένα μέρος στο άλλο, στόχευε στην αποθάρρυνση παραμονής. Η απαγόρευση εισαγωγής τροφίμων και φαρμάκων είχε τον ίδιο σκοπό. Για να μην πούμε για τις εσκεμμένες ενέργειες ελεύθερων σκοπευτών και βομβαρδισμών κατά την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας που θυμίζουν ενέργειες των ναζί στο γκέτο της Βαρσοβίας το 1943, όπου είχαν συγκεντρώσει τους Εβραίους.
Παρά τις αντιδράσεις μικρής μερίδας Ισραηλινών η πλειοψηφία του 45% στηρίζει σήμερα την πολιτική Νετανιάχου και των ακροδεξιών συμμάχων του, οι οποίοι συνεχίζουν τους πολέμους για να διατηρηθούν στην εξουσία. Όμως αυτό το 45% βλέπει κάτι παραπάνω από την κυβερνητική εξουσία και αυτό είναι το ανησυχητικό.
Η σημαντική στροφή της ισραηλινής κοινωνίας έγινε μετά την δολοφονία Ράμπιν το 1995, οπότε επικράτησε το ακροδεξιό Λικούντ και ο Νετανιάχου. Η κοινωνία εξοπλίστηκε και τάχθηκε ανοιχτά κατά της επίλυσης του Παλαιστινιακού. Οι έποικοι απέκτησαν ρόλο εμπροσθοφυλακής και συμμάχου του Νετανιάχου. Η αντίληψη του Greater Israel που θα είναι ο πιστότερος σύμμαχος των Αμερικανών και θα προστατεύει τα δυτικά συμφέροντα στη Μ. Ανατολή έγινε αποδεκτή από τον δυτικό κόσμο, με μεγαλύτερη ένταση, μετά την αποτυχία των Αραβικών Επαναστάσεων. Τα καθεστώτα των χωρών του Κόλπου, φοβισμένα, έτρεξαν να συμμαχήσουν με το Ισραήλ για να εξασφαλίσουν την αμερικανική εύνοια και τη σταθερότητά τους.
Η Χ. Άρεντ σωστά είχε θεωρήσει ότι το κακό μπορεί να προκύψει από οποιαδήποτε χώρα και οποιονδήποτε άνθρωπο αλλά δεν μας είπε κάτω από ποιες συνθήκες γεννήθηκε ο φασισμός/ναζισμός, πώς το κακό επεκτείνεται και καλλιεργείται το μίσος για τον Άλλο.
Η θέση της απηχούσε την κλασική αστική αντίληψη της ατομικής ευθύνης. «Κάθε γέννηση ανθρώπου είναι μια καινούργια αρχή».
Δεν εξήγησε ότι ο ανταγωνισμός των τότε μεγάλων δυνάμεων, η ήττα της Γερμανίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο πληθωρισμός του μεσοπολέμου, ο αντικομμουνισμός, καλλιέργησαν το έδαφος για την άνοδο του Χίτλερ. Δεν ανέλυσε τους λόγους που δημιουργήθηκαν στον μεσοπόλεμο 4 εκατ. άνεργοι στη Γερμανία, τις οικονομικές συνθήκες ούτε το φυλετικό μίσος. Δεν περιέγραψε τις αιτίες και εκδηλώσεις βίας σε σχέση με το κοινωνικό τους πλαίσιο.
Ο Άιχμαν και οι άλλοι στυγνοί εγκληματίες-ηγέτες της ναζιστικής Γερμανίας αλλά κι οι απλοί στρατιώτες που έκαναν εγκλήματα δεν γεννήθηκαν εγκληματίες. Δημιουργήθηκαν μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. Όσοι έχουν δει το κινηματογραφικό έργο «Λευκή κορδέλα» του Χάνεκε που περιγράφει τις συνθήκες σε ένα γερμανικό χωριό πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο θα καταλάβουν.
Τα είχε εξηγήσει ο Κ. Μαρξ από το 1852 όταν έγραφε στην 18η Μπρυμαίρ ότι «Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών». Και συνέχισε το 1859 στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας «Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, μα αντίστροφα το κοινωνικό τους Είναι, καθορίζει τη συνείδησή τους».
Ο ναζισμός με την προπαγάνδα του, οι οικονομικές συνθήκες του μεσοπολέμου και οι προκαταλήψεις ότι οι Εβραίοι έφταιγαν για την ήττα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καθόρισαν το φυλετικό μίσος απέναντι στη Δύση, τον κομμουνισμό, τους Εβραίους κλπ.
Το ίδιο οι ακροδεξιές θεωρίες που επικράτησαν στο Ισραήλ μετά το 1975 – «όλες οι χώρες είναι εναντίον μας», ιδιαίτερα μετά το 1995 και την δολοφονία Ράμπιν, πυροδότησαν τις αλλαγές συνειδήσεων στους πολίτες του. Η άκριτη υποστήριξη από Ευρώπη και Αμερική ενίσχυσε την αδιαλλαξία των κυβερνήσεων Νετανιάχου.
Δυστυχώς, υπάρχει ΄΄κοινός τόπος΄΄ στις γενοκτονίες και τις εθνικές εκκαθαρίσεις. Και όσο οι υποτιθέμενες πολιτισμένες κοινωνίες ανέχονται και κλείνουν τα μάτια σε αυτές θα συνεχίζονται σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Γιατί δεν ήταν μόνο το Ολοκαύτωμα των Εβραίων του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, υπήρξε η εκκαθάριση των Αρμενίων και Ποντίων από την Κεμαλική Τουρκία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη κ.α.
Τα άτομα έχουν φυσικά τις ευθύνες τους αλλά η «κοινοτοπία του κακού» έχει κοινές κοινωνικές ρίζες και αυτές πρέπει να καταπολεμηθούν.
(Ο Νίκος Τόσκας είναι υποστράτηγος ε.α. και πρώην υπουργός)
