Ανάλυση: Η Γεωπολιτική Θεωρία του Νεορεαλισμού (Ρεαλισμού) – Η Λογική της Αυτοσυντήρησης στην Αναρχική Διεθνή Τάξη

Geopolitics News | 18 Ιουλίου 2025.

Το πλαίσιο που διαμορφώνει τις συμπεριφορές των κρατών σε έναν κόσμο χωρίς παγκόσμιο κυβερνήτη

Εισαγωγή: Το Πυρηνικό Αξίωμα του Νεορεαλισμού

Η διεθνής πολιτική, σύμφωνα με το νεορεαλισμό (ή δομικό ρεαλισμό), κυβερνάται από έναν απλό αλλά αμείλικτο κανόνα: Το κράτος-έθνος είναι ο απόλυτος πρωταγωνιστής, και η επιβίωσή του είναι το υπέρτατο συμφέρον. Ανάμεσα σε κράτη που δεν υπάρχει κεντρική εξουσία να επιβάλει κανόνες (αναρχικό σύστημα), η αυτοσυντήρηση γίνεται η πρώτη προτεραιότητα. Η θεωρία, που αναπτύχθηκε από τον Kenneth Waltz στα τέλη του 20ού αιώνα, απομακρύνεται από τις ψυχολογικές ή ηθικές εξηγήσεις του κλασικού ρεαλισμού (π.χ. «η φύση του ανθρώπου είναι εγωιστική») και εστιάζει στη δομή του διεθνούς συστήματος.

Οι Πυλώνες του Νεορεαλισμού

1. Η Αναρχία ως Καθοριστικό Γνώρισμα
   Το διεθνές σύστημα είναι αναρχικό—δεν υπάρχει «κόσμιος κυβερνήτης» (π.χ. Ηνωμένα Έθνη με πραγματική εξουσία). Αυτό αναγκάζει τα κράτη να βασίζονται στον εαυτό τους («self-help») για την ασφάλειά τους.

2. Τα Κράτη ως Ομοιογενείς Πράκτορες
   Τα κράτη, ανεξάρτητα από το πολιτικό τους καθεστώς ή την ιδεολογία, ενεργούν παρόμοια όταν πρόκειται για επιβίωση. Η δημοκρατία, η ολιγαρχία ή ο καπιταλισμός παίζουν δευτερεύοντα ρόλο μπροστά στην ανάγκη για ασφάλεια.

3. Η Ισορροπία Δυνάμεων (Balance of Power)
   Όταν ένα κράτος γίνεται υπερβολικά ισχυρό (π.χ. η ΗΠΑ μετά τον Ψυχρό Πόλεμο), τα υπόλοιπα θα συμμαχήσουν για να το εξισορροπήσουν. Η ιστορία είναι γεμάτη τέτοια παραδείγματα: από την Αντι-Γαλλική Συμμαχία του Ναπολέοντα μέχρι τις σύγχρονες συμμαχίες εναντίον της Ρωσίας.

4. Η Επιβίωση Πάνω από Όλα
   Τα κράτη πρώτα εξασφαλίζουν την ασφάλειά τους και μετά αναζητούν δύναμη. Η οικονομική ευημερία ή η προώθηση δημοκρατίας είναι δευτερεύουσες όταν απειλείται η ύπαρξή τους.

Νεορεαλισμός στην Πράξη: Σύγχρονες Γεωπολιτικές Σκηνές

1. Η Ανάδυση της Κίνας και η «Απειλή» για την Ηγεμονία των ΗΠΑ

Η άνοδος της Κίνας ως οικονομική και στρατιωτική δύναμη ακολουθεί το νεορεαλιστικό σενάριο:

• Η Κίνα ενισχύει τον στρατό της, επεκτείνει την επιρροή της μέσω της Belt and Road Initiative και διεκδικεί χώρο στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας.

• ΗΠΑ αντιδρούν με στρατιωτικές ασκήσεις στην περιοχή, εμπορικούς περιορισμούς και συμμαχίες (π.χ. QUAD, AUKUS).

• Η Λογική: Η Κίνα ισορροπεί την υπεροχή των ΗΠΑ, ενώ οι ΗΠΑ προσπαθούν να διατηρήσουν την πρωτοκαθεδρία τους—μια κλασική «ισορροπία δυνάμεων».

2. Ο Πόλεμος στην Ουκρανία: Η Αναζήτηση Ασφάλειας μέσω Δυνάμεως

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία (2022) μπορεί να ερμηνευτεί ως:

• Ρωσία: Προσπάθεια αποτροπής της προσέγγισης της Ουκρανίας στο NATO (απειλή για την «σφαίρα επιρροής» της).

• Δυτικά Κράτη: Παροχή όπλων στην Ουκρανία για να εξασθενήσουν τη Ρωσία και να αποτρέψουν μελλοντικές επιθέσεις.

• Νεορεαλιστικό Μάθημα: Τα κράτη χρησιμοποιούν δύναμη όταν αισθάνονται απειλούμενα, και οι συμμαχίες σχηματίζονται για να αντιμετωπίσουν την υπεροχή ενός αντιπάλου.

3. Η Μέση Ανατολή: Αναρχία και Προσωρινές Συμμαχίες

Η σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς (2023) ή η στάση της Σαουδικής Αραβίας στον πόλεμο της Υεμένης δείχνουν:

• Η Αναρχία: Τα κράτη του Κόλπου (Σ.Αραβία, UAE) αλλάζουν συμμαχίες ανάλογα με τα συμφέροντά τους (π.χ. συνεργασία με την Κίνα παρά τις ΗΠΑ).

• Η Αυτοσυντήρηση: Το Ιράν ενισχύει παραστρατιωτικές ομάδες (π.χ. Χεζμπολάχ) για να επεκτείνει την επιρροή του χωρίς άμεση σύγκρουση.

Οι Κριτικές στον Νεορεαλισμό

Παρότι ισχυρός, ο νεορεαλισμός δέχεται επικρίσεις:

1. Υπερβολική Εστίαση στα Κράτη: Αγνοεί μη-κρατικές δυνάμεις (ΜΚΟ, πολυεθνικές) ή διεθνείς θεσμούς (ΟΗΕ, ΔΝΤ).

2. Ηθική Αδιαφορία: Η θεωρία απορρίπτει την ηθική ή το δίκαιο ως παράγοντες—οι πόλεμοι για «ανθρωπιστικούς λόγους» (π.χ. Κόσοβο) δεν εντάσσονται στο πλαίσιό της.

3. Υποτίμηση της Συνεργασίας: Θεωρεί ότι η συνεργασία (π.χ. κλιματικές συμφωνίες) είναι προσωρινή και ενεργείται μόνο όταν εξυπηρετεί τα συμφέροντα.

Επίλογος: Το Νεορεαλισμό στην Εποχή της Πολυπολικότητας

Ο νεορεαλισμός παραμένει σχετικός καθώς η παγκόσμια ισχύς διασπάται. Η άνοδος της Κίνας, η ύφεση της Ευρώπης και η αναζωπύρωση των συγκρούσεων (π.χ. Ταϊβάν) θυμίζουν ότι η αυτοσυντήρηση και η ισορροπία δυνάμεων θα καθορίζουν τις γεωπολιτικές κινήσεις. Η θεωρία δεν προβλέπει το μέλλον, αλλά προσφέρει ένα λογικό πλαίσιο: Σε έναν αναρχικό κόσμο, τα κράτη θα ενεργούν πάντα για να επιβιώσουν—και συχνά, για να κυριαρχήσουν.

Η διεθνής πολιτική μπορεί να μην είναι ηθική, αλλά για τους νεορεαλιστές, είναι λογική.

Πηγές: Waltz (1979), Theory of International Politics; Mearsheimer (2001), The Tragedy of Great Power Politics.

---