Δυτικές Κοινωνίες: Πολίτες ή Εταιρείες στην Εξουσία; Μια Πολυδιάστατη Ανάλυση

Οι δυτικές δημοκρατίες, ιδρυμένες στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και των δικαιωμάτων των πολιτών, βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με ένα κρίσιμο ερώτημα:

Του Νίκου Πανόπουλου

Οι δυτικές δημοκρατίες, ιδρυμένες στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και των δικαιωμάτων των πολιτών, βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με ένα κρίσιμο ερώτημα: Τι «κοινωνία» πραγματικά θέλουμε; Την κοινωνία των πολιτών ή την κοινωνία των μεγάλων εταιρειών; Η απάντηση δεν είναι απλή και απαιτεί εξέταση της ιδεολογικής, πολιτικής και νομικής πλευράς του ζητήματος.

Ιδεολογική Πλευρά: Η Άνοδος της «Εταιριοκρατίας»

• Νεοφιλελευθερισμός ως Κυρίαρχο Παρέδειγμα: Οι τελευταίες δεκαετίες σημαδεύτηκαν από την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού, που υμνεί την ελεύθερη αγορά, την απορρύθμιση και την ελαχιστοποίηση του κράτους. Αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο ανέδειξε τις εταιρείες ως τους κύριους κινητήρες οικονομικής πρόοδου και κοινωνικού καλού, συχνά με το κόστος της κοινωνικής συνοχής και της δημόσιας υπηρεσίας.

• Ατομικισμός vs Συλλογικότητα: Τονίζεται η ατομική επιτυχία και η καταναλωτική επιλογή, υποβαθμίζοντας έμμεσα την έννοια του πολίτη ως μέλους μιας πολιτικής κοινότητας με συλλογικά συμφέροντα. Ο πολίτης μεταμορφώνεται συχνά σε «καταναλωτή» ή «πελάτη» δημόσιων υπηρεσιών.

• Κριτική και Αντιστάσεις: Κινήματα όπως η Occupy Wall Street και διανοητές (π.χ. Naomi Klein, Noam Chomsky) κατακρίνουν αυτή την «εταιριοκρατία» (corporatocracy), υποστηρίζοντας ότι αποξενώνει τους πολίτες από την πραγματική πολιτική διαδικασία και ενδυναμώνει μη εκλεγμένες οικονομικές ελίτ.

Πολιτική Πλευρά: Επιρροή και Πρόσβαση

• Λόμπινγκ και Χρηματοδότηση: Μεγάλες εταιρείες διαθέτουν τεράστιους πόρους για λομπινγκ, επιδιώκοντας να επηρεάσουν νομοθεσία και κανονισμούς προς όφελός τους. Στις ΗΠΑ, αλλά και στην ΕΕ, η χρηματοδότηση εκλογικών καμπανιών από εταιρικά συμφέροντα (συχνά μέσω Super PACs¹ στις ΗΠΑ) δημιουργεί ζήτημα ανισομετρίας επιρροής.

• «Revolving Door»: Το φαινόμενο όπου πολιτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι μετακινούνται σε υψηλές θέσεις σε μεγάλες εταιρείες και αντίστροφα, δημιουργεί σύγκρουση συμφερόντων και ερωτήματα για το ποιανού τα συμφέροντα υπηρετούν πραγματικά.

• Διαπραγμάτευση Διεθνών Συμβάσεων: Συμφωνίες όπως το TTIP² (μεταξύ ΕΕ-ΗΠΑ, αν και σε αδιέξοδο) έδειξαν πώς οι εταιρείες έχουν άμεση πρόσβαση σε διαπραγματευτές και επιδιώκουν νομικά πλαίσια που προάγουν τα συμφέροντά τους (π.χ. ISDS - Investor-State Dispute Settlement), περιορίζοντας δυνητικά την εθνική κυριαρχία και την προστασία των πολιτών.

• Πολιτική Αποξένωση: Όταν οι πολίτες αισθάνονται ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται υπέρ εταιρειών και όχι του κοινωνικού συνόλου, οδηγούνται σε αποχή, δυσπιστία προς τα θεσμικά όργανα και εμφάνιση ακραἰων πολιτικών κινημάτων.

Νομική Πλευρά: Προσωπικότητα και Δικαιώματα

• Νομική Προσωπικότητα Εταιρειών: Ένα θεμελιώδες ζήτημα. Σε πολλές δυτικές χώρες (ειδικά στις ΗΠΑ με αποφάσεις όπως η Citizens United v. FEC), οι εταιρείες αναγνωρίζονται ως «νομικά πρόσωπα» με δικαιώματα παρόμοια με αυτά των φυσικών προσώπων (π.χ. ελευθερία έκφρασης, που μετέτρεψε τη χρηματοδότηση καμπανιών σε «ομιλία»). Αυτό τους δίνει τεράστια νομική και πολιτική δύναμη.

• Προστατευμένη Θέση Συμφερόντων: Ο νομικός μηχανισμός συχνά προστατεύει την ιδιοκτησία και τα κέρδη των εταιρειών με ισχυρό τρόπο, ενώ τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά δικαιώματα των πολιτών μπορεί να αντιμετωπίζονται ως δευτερεύοντα.

• Περιορισμός Εθνικής Νομοθεσίας: Μηχανισμοί όπως το ISDS³ (σε διεθνείς συμβάσεις) επιτρέπουν σε εταιρείες να μηνύουν κυβερνήσεις μπροστά σε ιδιωτικά δικαστήρια αν θεωρήσουν ότι νέοι νόμοι (π.χ. για περιβαλλοντική προστασία ή δημόσια υγεία) απειλούν τα μελλοντικά τους κέρδη. Αυτό δημιουργεί μια «δικαιική ψύχωση» (regulatory chill), όπου οι κυβερνήσεις διστάζουν να θεσπίσουν απαραίτητους κανονισμούς.

Σύγκρουση ή Συνύπαρξη; Το Μέλλον της Δημοκρατίας

Δεν πρόκειται για μια απλή δυαδικότητα. Οι δυτικές κοινωνίες παραμένουν θεσμικά κοινωνίες πολιτών, με εκλογές, ανεξάρτητα δικαστήρια, ελεύθερο τύπο και ενεργά κοινωνικά κινήματα που αγωνίζονται για τη δημόσια σφαίρα. Ωστόσο, η ισχύς και η επιρροή των μεγάλων εταιρειών έχει φτάσει σε επίπεδα που αμφισβητούν βασικές αρχές της δημοκρατικής ισότητας και της λαϊκής κυριαρχίας.

Το ζήτημα δεν είναι αν οι εταιρείες έχουν ρόλο – είναι αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης οικονομίας. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: «Έχει η επιρροή τους υπερβεί τα όρια, υποβαθμίζοντας την πολιτική ισότητα των πολιτών και υπονομεύοντας την ικανότητα της δημοκρατίας να υπηρετεί το κοινό συμφέρον;»

Η απάντηση κινείται μεταξύ δύο άκρων:

1. Προσομοίωση: Οι δυτικές κοινωνίες εξακολουθούν να είναι κοινωνίες πολιτών, όπου οι εταιρείες λειτουργούν σε ένα νομικό και πολιτικό πλαίσιο που θέτουν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του λαού (αν και υπό ισχυρή πίεση).

2. Μεταμόρφωση: Έχουμε ήδη μετακινηθεί προς μια «υβριδική» ή «εταιροκρατούμενη» μορφή δημοκρατίας, όπου οι εταιρείες κατέχουν δυσανάλογη επιρροή, παραμορφώνοντας τις πολιτικές διαδικασίες και τα νομικά πλαίσια προς όφελός τους, σε βάρος της ευημερίας των πολιτών και της βιωσιμότητας του πλανήτη.

Συμπέρασμα: Μια Κοινωνία σε Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης

Οι δυτικές κοινωνίες βρίσκονται σε μια κρίσιμη καμπή. Η υπέρμετρη επιρροή των εταιρειών αποτελεί ύποπτη ένδειξη για την υγεία της δημοκρατίας τους. Η διατήρηση μιας πραγματικά «πολιτικής» κοινωνίας απαιτεί:

• Νομικές Μεταρρυθμίσεις: Περιορισμός των χρηματοδοτήσεων εκλογών, διαφάνεια στο λόμπινγκ, αναθεώρηση της νομικής προσωπικότητας εταιρειών, κατάργηση μηχανισμών όπως το ISDS.

• Πολιτική Θέληση: Ανθεκτικοί πολιτικοί που αντιστέκονται στην εταιρική πίεση και προάγουν το δημόσιο συμφέρον.

• Ενεργοί Πολίτες: Ενημερωμένη και δραστήρια κοινωνία που απαιτεί διαφάνεια και λογοδοσία από και τις δύο πλευρές – το κράτος και τις εταιρείες.

Το μέλλον δεν είναι γραμμένο. Το αν οι δυτικές κοινωνίες θα παραμείνουν κοινωνίες πολιτών ή θα εκφυλιστούν σε κοινωνίες εταιρειών εξαρτάται κρίσιμα από τις πολιτικές επιλογές, τη νομοθετική δράση και κυρίως, από την επίγνωση και τη δράση των ίδιων των πολιτών. Η μάχη για την ουσία της δημοκρατίας συνεχίζεται.

1. Τα Super PACs (Super Political Action Committees) είναι ένας ιδιαίτερος τύπος πολιτικής επιτροπής δράσης (PAC) στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τεράστια επιρροή στη χρηματοδότηση εκλογών. Δημιουργήθηκαν μετά τη δικαστική απόφαση Citizens United v. FEC (2010) του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ και ένα συμπληρωματικό διάταγμα σε εφετείο.

2. Το TTIP (Transatlantic Trade and Investment Partnership) ήταν μια προτεινόμενη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και των Ηνωμένων Πολιτειών (ΗΠΑ), που διαπραγματευόταν μεταξύ 2013–2016. Στόχος της ήταν η δημιουργία της μεγαλύτερης ελεύθερης εμπορικής ζώνης στον κόσμο, καλύπτοντας σχεδόν το 50% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Παρά την οικονομική προσδοκία, το TTIP προκάλεσε έντονες αντιδράσεις λόγω κινδύνων για το περιβάλλον, την υγεία και τη δημοκρατία.

3. Το ISDS (Investor-State Dispute Settlement) είναι ένας διεθνής νομικός μηχανισμός που επιτρέπει σε ξένους επενδυτές (συνήθως πολυεθνικές εταιρείες) να μηνύσουν κυβερνήσεις κρατών μπροστά σε ιδιωτικά διαιτητικά δικαστήρια (όχι εθνικά δικαστήρια), αν θεωρήσουν ότι μια κυβερνητική πολιτική ή νόμος παραβιάζουν τα δικαιώματά τους βάσει διεθνών συμφωνιών.

---