Το Ιράν: Από την Επανάσταση στη Γεωστρατηγική – Ένα ταξίδι μέσα από κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές μετατοπίσεις (1979–2025)

Εισαγωγή
Η Ισλαμική Επανάσταση του 1979, που ανέτρεψε τον φιλοδυτικό Σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί, αναμόρφωσε το Ιράν σε μια θεοκρατική δημοκρατία υπό τον Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Αυτή η σεισμική αλλαγή αναδιαμόρφωσε τον κοινωνικό ιστό, το πολιτικό τοπίο και τη διεθνή θέση του Ιράν, ενσωματώνοντας τον σιιτικό Ισλαμισμό ως τον ακρογωνιαίο λίθο της ταυτότητάς του. Σε διάστημα άνω των τεσσάρων δεκαετιών, το Ιράν πλοηγήθηκε σε πολέμους, κυρώσεις, εσωτερική διαφωνία και γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς, αναδυόμενο ως καθοριστικός, αν και αμφιλεγόμενος, παράγοντας στη Μέση Ανατολή.

Κοινωνική Δομή: Ιδεώδη ισότητας και σύγχρονες πραγματικότητες
Η επανάσταση υποσχέθηκε δικαιοσύνη για τους mostazafin (καταπιεσμένους), διαλύοντας τις ελιτίστικες δομές του Σάχη. Ωστόσο, προέκυψαν νέες ιεραρχίες: ο κλήρος, οι Φρουροί της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) και τα θρησκευτικά ιδρύματα (bonyads) κυριαρχούν πλέον οικονομικά και πολιτικά. Παρά τον πλούτο από το πετρέλαιο, οι οικονομικές ανισότητες παραμένουν, με το 30% των Ιρανών να ζει κάτω από το όριο της φτώχειας (Παγκόσμια Τράπεζα, 2020).

Η αστικοποίηση εκτοξεύτηκε από 47% το 1979 σε 76% το 2023, καλλιεργώντας έναν νεανικό, μορφωμένο πληθυσμό (70% κάτω των 40 ετών), όλο και πιο απογοητευμένο από τους άκαμπτους κοινωνικούς ελέγχους. Οι γυναίκες, που αποτελούν πάνω από το 60% των αποφοίτων πανεπιστημίων, αμφισβητούν τους υποχρεωτικούς νόμους για τη μαντίλα και τις νομικές διακρίσεις, με αποκορύφωμα τις διαδηλώσεις «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία» το 2022, μετά τον θάνατο της Μαχσά Αμινί. Ωστόσο, η καταστολή από το κράτος υπογραμμίζει τον αγώνα του καθεστώτος να ισορροπήσει ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα.

Πολιτική Ζωή: Θεοκρατία και ταραχώδης δημοκρατία
Το υβριδικό σύστημα του Ιράν συνδυάζει θεοκρατική εξουσία με περιορισμένη δημοκρατία. Ο Ανώτατος Ηγέτης (Αγιατολάχ Χαμενεΐ από το 1989) ελέγχει τον στρατό, τη δικαιοσύνη και τα μέσα ενημέρωσης, ενώ οι εκλεγμένοι πρόεδροι (π.χ. ο μεταρρυθμιστής Χαταμί, ο λαϊκιστής Αχμαντινετζάντ, ο μετριοπαθής Ρουχανί) πλοηγούνται ανάμεσα σε φατριακές αντιπαλότητες. Η δύναμη του Συμβουλίου των Φρουρών να απορρίπτει υποψηφιότητες εξασφαλίζει την κυριαρχία των συντηρητικών, περιθωριοποιώντας τους μεταρρυθμιστές.

Το Πράσινο Κίνημα του 2009 και οι διαδηλώσεις του 2022–2023 αποκάλυψαν τη βαθιά λαϊκή απογοήτευση για τη διαφθορά, τη λιτότητα και την απολυταρχία. Παρά την καταστολή — με χιλιάδες συλλήψεις και εκατοντάδες νεκρούς — αυτά τα κινήματα υπογραμμίζουν μια ανθεκτική απαίτηση για λογοδοσία και πλουραλισμό, αμφισβητώντας τη νομιμοποίηση του καθεστώτος.

Κυρίαρχη Ιδεολογία: Το Βιλαγιάτ-ε Φακίχ και οι διαφωνίες του
Το δόγμα του Χομεϊνί για το Velayat-e Faqih (Επιτροπεία του Νομικού) κατοχυρώνει την κυριαρχία του κλήρου, συγχωνεύοντας τη σιιτική θεολογία με τον αντιαμερικανισμό. Η ρητορική του κράτους δαιμονοποιεί τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, παρουσιάζοντας το Ιράν ως ηγέτη της αντίστασης. Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση και οι γενεαλογικές αλλαγές έχουν διαβρώσει την ιδεολογική ομοιομορφία. Η νεολαία έχει πρόσβαση σε παγκόσμια μέσα ενημέρωσης και οι κοσμικές τάσεις αυξάνονται, παρά τους αυστηρούς ελέγχους στο διαδίκτυο και την ηθική αστυνόμευση.

Το καθεστώς αντιμετωπίζει τη διαφωνία επικαλούμενο εξωτερικές απειλές, όπως τις αμερικανικές κυρώσεις ή το ISIS, για να εδραιώσει το εθνικιστικό αίσθημα. Ωστόσο, οι διαδηλώσεις του 2017–2018 λόγω της ανόδου της τιμής των αυγών αποκάλυψαν ρωγμές ανάμεσα στη ρητορική της επανάστασης και τις καθημερινές δυσκολίες.

Γεωστρατηγική Σημασία: Άξονας Αντίστασης και πυρηνικές φιλοδοξίες
Η γεωγραφία του Ιράν — ανάμεσα στον Περσικό Κόλπο και την Κασπία Θάλασσα — του προσφέρει έλεγχο σε ζωτικά σημεία διέλευσης πετρελαίου. Το δίκτυο «Άξονας Αντίστασης» (Χεζμπολάχ, Χαμάς, Χούθι) επεκτείνει την επιρροή του σε όλη τη Μέση Ανατολή, αντιπαρατιθέμενο στα συμφέροντα Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ. Η Δύναμη Κουντς των Φρουρών της Επανάστασης καθοδηγεί την περιφερειακή στρατιωτική παρουσία, παγιώνοντας το Ιράν στο Ιράκ και την Υεμένη.

Το πυρηνικό πρόγραμμα, πηγή υπερηφάνειας αλλά και κινδύνου, οδήγησε στη Συμφωνία του 2015 (JCPOA), η οποία προσωρινά χαλάρωσε τις κυρώσεις. Η αποχώρηση των ΗΠΑ το 2018 επί Τραμπ αναζωπύρωσε τις εντάσεις, ωθώντας το Ιράν να εμπλουτίζει ουράνιο σε επίπεδα κοντά σε αυτά των όπλων μέχρι το 2025. Εν μέσω αδιεξόδων, το Ιράν στράφηκε προς τη Ρωσία και την Κίνα, υπογράφοντας μια 25ετή στρατηγική συμφωνία με το Πεκίνο και προμηθεύοντας drones στη Μόσχα για τον πόλεμο στην Ουκρανία — δείχνοντας την περιφρόνησή του απέναντι στην απομόνωση από τη Δύση.

Συμπέρασμα: Το Ιράν σε κρίσιμο σταυροδρόμι
Το 2025, το Ιράν παλεύει με βαθιές αντιφάσεις: μια ανήσυχη νεολαία έναντι μιας γερασμένης θεοκρατίας, οικονομική παρακμή παρά τα τεράστια αποθέματα, και περιφερειακή επιρροή σε σύγκρουση με το καθεστώς του «διεθνούς παρία». Η επιβίωση του καθεστώτος εξαρτάται από την κατασταλτική του προσαρμοστικότητα και τις εξωτερικές του συμμαχίες, ενώ οι κοινωνικές πιέσεις για αλλαγή αυξάνονται. Το αν το Ιράν θα εξελιχθεί προς τον μετριασμό ή θα σκληρύνει το επαναστατικό του ήθος θα καθορίσει όχι μόνο το μέλλον του, αλλά και τη σταθερότητα της Μέσης Ανατολής.

Καθώς οι κυρώσεις δαγκώνουν και οι διαμαρτυρίες σιγοβράζουν, το Ιράν παραμένει ένα ζωντανό παράδειγμα της αιώνιας σύγκρουσης ανάμεσα στην ιδεολογία και την πραγματικότητα — ένα έθνος στο μεταίχμιο μεταξύ μετασχηματισμού και αναταραχής.

---